İNSANLARIN VE CİNLERİN EFENDİSİ

50’li yıllarda Mazhar İpşiroğlu ve Sabahattin Eyuboğlu Topkapı Sarayı’nda Fatih Albümü üzerinde çalışırken dikkat çekici bir dizi minyatürle karşılaşırlar. Minyatürler Kar-ı Üstad Mehmed (bazıları Muhammed) Siyah Kalem adıyla imzalanmıştır ancak imzaların sonradan eklendiği neredeyse kesin gibidir. Siyah Kalem her ne kadar bugün bizim karakalem dediğimiz tekniğin adı olsa da, bazı resimler renklidir. Resimlerde cinler, şeytanlar, hayvanlar, farklı etnik kökenlerden insanlar yer almaktadır. Bu keşifle birlikte İnsanların ve Cinlerin Ustası’nın macerası başlar.

Mehmed Siyah Kalem hakkında bildiklerimiz çok fazla değil. Öncelikli olarak Siyah Kalem’in kim olduğu hakkında birkaç teori olsa da, hiç biri yeterince sağlam delillerle desteklenemiyor. Bazı tarihçiler Siyah Kalem’in Bahşi Uygur adıyla da bilinen Herat’lı Muhammet Nakkaş olduğunu ileri sürüyorlar. Bazıları ise Siyah Kalem’in tek bir kişi olmadığını, bir ekolün temsilcisi olan çok sayıda ressamın Siyah Kalem adıyla bilindiğini söylüyorlar. Kişisel kanaatim, resimler arasındaki üslup farklılıklarının ikinci olasılığı güçlendirdiği yönünde. Siyah Kalem’in hangi coğrafyadan geldiği de yine bilinmezler arasında. Üslubun Çin etkisinde olduğu kesindir fakat kaynağın Çin olmadığı da neredeyse aynı derecede kesindir. Siyah Kalem, Çin gravürlerinde hiç yer almamış derecede bir sertlik içerir. Çin literatüründe Siyah Kalem’e benzeyen başka resimlerin bulunmaması da yine bu savı güçlendiren delillerden biridir. O halde Siyah Kalem Çin’e sanatından etkilenecek kadar yakın, fakat etkisine girmeyecek kadar uzak bir coğrafyadan olmalıdır. Richard Ettinghausen gerek bu benzemezlikten gerekse resimlerdeki karakterlerin giysilerinden yola çıkarak Mehmed Siyah Kalem’i Türkistan’a konumlandırmaktadır.

Osmanlı kayıtlarında Mehmed Siyah Kalem ile ilgili tek bir satır bile yok. Hiçbir Osmanlı tarihçisi Siyah Kalem’den bahsetmez. Araştırmacıların üstünde neredeyse anlaşmaya vardıkları bir konu, bu çizimlerin Yavuz Sultan Selim tarafından İran seferlerinde ganimet olarak getirilmiş olduğudur. Resimler başlangıçta göçer geleneklerine uygun olarak rulo şeklinde iken daha sonra kesilerek parçalanmış, parçalar bağımsız olarak çerçevelenmiş ve el yazmalarına yapıştırılmıştır. Toplam 64 adedi günümüze ulaşan resimlerin bir araya geldiğinde bir öykü oluşturduğu yönünde iddialar var olsa da, henüz öykünün ne olduğu hakkında bir fikrimiz yok. Rulo şeklinde saklama, at sırtında yapılan yolculuklar için en uygun yöntem olmanın yanı sıra bir öyküyü resimlerle desteklemenin de en pratik yolu.

Mehmed Siyah Kalem’in eserlerinde yer alan insan-hayvan kırması devler içki içer, dans eder, büyü yapar ve kavga ederler. Bazı sahnelerde hayvanlar kurban edilir, kimi zaman insanlar kaçırılır. Şamanların dans edişleri, at ve eşekleri kontrol eden tüccarlar gibi detaylar, resimlerin İpek Yolu ile ilişkisini ortaya koymaktadır. Yüzler dikkatle incelendiğinde figürlerin Zenci, Moğol, Türk, Hintli özellikleri taşıdığı, karakterlerin şaman, Budist, göçebe, zengin, fakir, tüccar gibi kozmopolit bir topluluk oluşturduğu görülmektedir. Bütün bunların üstüne bir de insanlara zulmeden, büyüler kuran, kurbanlar kesen cinler, şeytanlar da tabloya eklenmiştir. Bu özellikleri ile Mehmed Siyah Kalem, tek başına kendine özgü bir literatür oluşturmaktadır.

Mehmed Siyah Kalem üzerine söylenebilecek pek fazla bir şey yok. Bildiklerimiz aşağı yukarı burada özetlediklerimle sınırlı. Ancak kapatmadan önce ekleyeceğim bir iki şey daha var. Siyah Kalem’in keşfedildiği Fatih Albümü’ne, bu adın verilmesi Fatih Sultan Mehmet tarafından düzenlenmesi ya da onun eserlerini de içermesi değil. Albüme bu adın verilmesinin sebebi içerisinde yer alan ve Fatih’i gösteren 2 minyatür. Bilinmesi gereken bir başka konu ise Mehmed Siyah Kalem üslubunun bugün halen Hacivat-Karagöz figürlerinde yaşamaya devam etmekte oluşudur. Tıpkı Siyah Kalem külliyatında olduğu gibi Hacivat-Karagöz karakterleri de boyunsuz, abartılı çizgilerle betimlenmiş karakterlerdir. Ezel Akay, Hacivat Karagöz Neden Öldürüldü filminde belki de bu bağlantıyı göstermek için Mehmed Siyah Kalem’in çizdiği cin figürlerini kullanmıştır.


Ferit Derler